Nieufność wobec globalnych programów zdrowotnych w Nigerii i innych częściach Afryki jest wzmacniana przez kampanie dezinformacyjne, które odnoszą się do krzywd z przeszłości.
W 1996 roku firma Pfizer przeprowadziła nieautoryzowane badania nad lekiem Trovan na zapalenie opon mózgowych w stanie Kano w Nigerii. Doprowadziło to do komplikacji zdrowotnych, a nawet śmierci niektórych osób, które wzięły w nich udział. Zdarzenie to pozostaje kluczowym punktem odniesienia w narracjach, które przedstawiają zachodnie interwencje zdrowotne jako eksperymenty oparte na wyzysku. Zakorzenione w traumach z przeszłości narracje podsycają opór wobec inicjatyw w zakresie zdrowia publicznego, w tym do programów szczepień przeciwko COVID-19 oraz wdrażania szczepionek przeciwko HPV i polio.
Skandal z preparatem Trovan firmy Pfizer nadal pozostaje silnie oddziałującym symbolem w kampaniach dezinformacyjnych. Często przywołuje się go, aby zasugerować, że szczepionki są eksperymentalnymi lekami testowanymi na Afrykańczykach. Potwierdza to m.in. ten artykuł w „Washington Post”, w którym rozmówcy z Nigerii twierdzą, że nie ufają żadnym zachodnim interwencjom ze względu na doświadczenia z 1996 roku z firmą Pfizer. Również w artykule opublikowanym przez serwis online Premium Times, wielu mieszkańców stanu Kano wspomina, jak wpłynęła ona na ich podejście do szczepień na COVID-19. Doświadczenia te wypłynęły ponownie w 2023 roku, w okresie wdrażania programu szczepień na polio. Wzmocniły one sceptycyzm Nigeryjczyków i utrudniły działania zorientowane na ochronę zdrowia publicznego.
Wykorzystywanie lęków z przeszłości
Były gubernator Nigerii Yahaya Bello przywołał skandal z preparatem Pfizera, aby zniechęcić swoich rodaków do przyjmowania szczepionek. W przemówieniu ze stycznia 2021 roku które stało się viralem, zakwestionował przyspieszony tryb opracowywania szczepionek na COVID-19. „Te szczepionki zostały opracowane w mniej niż rok od pojawienia się wirusa COVID-19. Nadal nie mamy szczepionki na HIV, malarię, raka, na ból głowy i wiele innych chorób, które nas zabijają. Chcą wykorzystać tę szczepionkę do zarażenia nas chorobą, która nas zabije. Niech Bóg broni!” – mówił na filmie Yahaya Bello,. „Musimy pamiętać o tym, co stało się w Kano. Szczepionka Pfizera na polio spowodowała kalectwo i śmierć naszych dzieci. Wyciągnęliśmy z tego wnioski” – dodał.
Były gubernator stwierdził, że szczepionka przeciwko polio zabiła i okaleczyła dzieci w Kano. Jednakże nic nie potwierdza jego słów. Główną obawą mieszkańców Kano podczas kampanii szczepień przeciwko polio była kwestia kontroli płodności, gdyż wiele osób podejrzewało, że szczepionka miała ukryty cel w postaci spowolnienia wzrostu populacji.
Strach, brak zaufania i teorie spiskowe na temat szczepionek w mediach społecznościowych
Dezinformacja dotycząca inicjatyw zdrowotnych w Nigerii stała się bronią na platformach społecznościowych takich jak X. Szczepionki przedstawia się tam jako „zachodnie eksperymenty”, co wzmacnia obawy Nigeryjczyków dotyczące skutków ubocznych.
Użytkownik @egbo_ujunwa, którego post został wyświetlony 24 razy, sugerował, że szczepionki dystrybuowane w Nigerii zawierają szkodliwe substancje wykorzystywane do kontrolowania liczebności populacji. Odwołał się tym samym do głęboko zakorzenionego strachu przed neokolonializmem oraz nadużyciami medycznymi. Z kolei użytkownik @MoscoIbhas twierdził, że kampanie szczepień w północnej Nigerii doprowadziły do wzrostu bezpłodności wśród kobiet. Post uzyskał 364 wyświetlenia i 22 komentarze, w większości wyrażające złość i sceptycyzm wobec organów ochrony zdrowia. W innym poście użytkownik @emmy4life02, którego wpis wyświetlono 123 razy, oskarżył rząd o kolaborację z zagranicznymi organizacjami przy dystrybuowaniu szkodliwych szczepionek. Próbował tym samym podważyć zaufanie do działań krajowych i międzynarodowych organów ochrony zdrowia poprzez przywoływanie procesu dotyczącego szczepionek Pfizera w Kano.
Tego typu narracje przedstawiają inicjatywy związane ze szczepieniami jako zagraniczne spiski, które są w rzeczywistości częścią planów depopulacyjnych oraz i mają na celu spowodować problemy z bezpłodnością.
Konto @bogbadams prowadzone przez Nigeryjczyka mieszkającego w Wielkiej Brytanii aktywnie uczestniczy w dyskusjach na temat skutków ubocznych szczepień, które nazywa „bronią biologiczną”. W swoich postach dotyczące szczepień często wspomina o takich osobach jak Bill Gates (98 razy) i były najwyższy urzędnik ds. zdrowia Stanów Zjednoczonych dr Anthony Fauci (22 razy). W 2024 r. konto wspomniało o „szczepionce” i „szczepionkach” w 821 postach na X, które dotarły w sumie do 72,7 miliona użytkowników.
Szczepionki jako narzędzia do kontroli wzrostu populacji
Jedną z najczęściej powtarzanych narracji jest ta sugerująca, że szczepionki sponsorowane przez Zachód służą do kontroli populacji. Według tej teorii spiskowej szczepienia, często sponsorowane przez organizacje międzynarodowe takie jak Bill & Melinda Gates Foundation, mają na celu sterylizację populacji Afryki.
Podobne oskarżenia pojawiały się już wielokrotnie – m.in. podczas akcji szczepień przeciwko COVID-19, HPV i polio. Nawet nigeryjski obrońca praw człowieka i prezenter radiowy Ahmad Isah, który cieszy się w Nigerii dużą popularnością ze względu na udzielanie pomocy zwykłym ludziom szukającym sprawiedliwości, twierdził, że szczepionka na HPV powoduje raka i ma na celu depopulację Nigerii.
Dezinformacja była też rozpowszechniana przez personel medyczny. Dr Stella Immanuel, pastorka i lekarka popularna na portalu X, stwierdziła w październiku 2023 roku, że wielu obywateli Nigerii umrze, ponieważ Pfizer we współpracy z Uniwersytetem Ibadan Teaching Hospital na południowym zachodzie Nigerii wywoła pandemię, która skłoni ludzi do zaszczepienia się.
Tego rodzaju twierdzenia wygłaszane przez osoby publiczne i influencerów zwykle korespondują z istniejącymi obawami przez byciem wykorzystanym przez zachodnie korporacje takie jak Big Pharma. Co więcej, utrwalają sceptycyzm wśród społeczeństwa, podważając skuteczność kluczowych kampanii szczepień.
Jednym z tematów wziętych za cel w tych wiadomościach była szczepionka na HPV, która zapobiega rakowi szyjki macicy. Ten rodzaj raka jest drugim najczęściej występującym wśród kobiet w Nigerii, jednak słaby dostęp do informacji oraz rozpowszechniana dezinformacja mają negatywny wpływ na skuteczność programów szczepień. W raporcie Vanguard, wpływowego dziennika z siedzibą w Lagos, szczegółowo opisano, jak popularna wiadomość głosowa na WhatsApp zniechęcała do przyjęcia szczepionki na HPV. Jej autorzy twierdzili, że szczepionka ta jest próbą zmniejszenia populacji Afryki, co doprowadziło do bojkotu.
Teorie spiskowe sugerujące, że szczepionka przeciw HPV miała na celu zmniejszenie populacji Afryki, zmusiły władze stanu Oyo w południowo-zachodniej Nigerii do wydania oświadczenia prasowego. Jednak źródła sprawdzonych informacji, takie jak wspomniane oświadczenie czy raport fact-checkingowy obalający teorie spiskowe, wydają się mieć dużo mniejszą skuteczność w porównaniu z dezinformacją.
Inną narracją zyskującą na popularności w obszarze zdrowia publicznego jest ta mówiąca, iż zachodnie rządy i organizacje otwierają laboratoria do wytwarzania broni biologicznej w różnych częściach Afryki, w tym w Nigerii, w celu zmniejszenia populacji.
Mity na temat bezpłodności i niepewność wobec szczepień
„Słyszałam kiedyś, że po przyjęciu szczepionki (na COVID) kobiety nie mogą rodzić dzieci, a ich jajeczka się topią” – stwierdziła mieszkanka centrum ekonomicznego Lagos Ijeoma Nwankwo w rozmowie z serwisem internetowym TheCable w 2023 roku.
„To wpłynęło na moją decyzję o nieprzyjęciu szczepionki, ponieważ chcę w przyszłości urodzić dziecko. [Były też inne twierdzenia, które – przyp. aut.] zostały opisane jako fałszywe informacje i tak naprawdę nie wiem, czy są prawdziwe, ponieważ nie znam nikogo w moim najbliższym otoczeniu, kto przyjąłby szczepionkę. Na razie nie sądzę, że ja sama ją przyjmę” – dodała. W jej wypowiedzi pojawiły się fałszywe informacje dotyczące bezpłodności, które zostały już wielokrotnie obalone.
W trakcie pandemii, nawet pracownicy służby zdrowia rozpowszechniali dezinformację. W 2021 roku, podczas warsztatów szkoleniowych dla osób zaangażowanych w dystrybucję szczepionek w Lagos, pracownica służby zdrowia pierwszej linii z ramienia Ministerstwa Zdrowia stanu Lagos powiedziała: „Słyszałam, że szczepionka przeciwko COVID-19 wpływa na płodność niezamężnych kobiet i jest to coś, czym naprawdę powinniśmy się martwić – a już szczególnie te z nas, które nadal chcą rodzić dzieci”. Dodała, że informacje te pozyskała z grupy dla kobiet w mediach społecznościowych.
Powyższe przykłady obrazują, że mity o bezpłodności są jedną z najczęstszych i najpopularniejszych narracji dotyczących kontroli populacji w Afryce. Wpisują się one w istniejący już kulturowy opór wobec inicjatyw dotyczących planowania rodziny. Zwiększają nieufność wobec szczepionek, szczególnie wśród kobiet w wieku reprodukcyjnym. Jeszcze gorsza sytuacja panuje na obszarach wiejskich, gdzie dostęp do sprawdzonych informacji medycznych jest jeszcze trudniejszy.
Odbudowa zaufania
Walka z dezinformacją dotyczącą szczepionek wymaga zajęcia się jej przyczynami. Ważne jest, aby angażować w nią lokalne społeczności, wykorzystywać zaufane kanały komunikacji oraz zająć się poczuciem krzywdy. Do odbudowy zaufania niezbędna jest też współpraca z przywódcami religijnymi i kulturalnymi. Władze ds. zdrowia publicznego muszą wykorzystywać media społecznościowe do rozpowszechniania wiarygodnych, opartych na nauce informacji, jednocześnie opracowując strategie kierowane do populacji wiejskich i szczególnie narażonych na wpływ działań dezinformacyjnych.
Ten artykuł został przygotowany w ramach inicjatywy Truth Africa, która ma na celu ujawnianie oraz przeciwdziałanie dezinformacji, zagranicznej manipulacji i ingerencji w informacje (Foreign Information Manipulation and Interference, FIMI) w Afryce, a także budowanie odporności społecznej na zagrożenia dla wartości demokratycznych i stabilności społecznej.
