Prorosyjskie źródła dezinformacji, do których odwołują się setki artykułów Wikipedii

Kreml nadal izoluje Rosjan od świata zewnętrznego, odcinając dostęp do wiarygodnych informacji i wzbudzając nieufność względem takich źródeł wiedzy jak Wikipedia. Rosyjska agencja Raskomandazor, która kontroluje zachowania użytkowników w Internecie, oznajmiła, że Wikipedia stała się źródłem „nowych sposobów na atakowanie Rosjan” oraz, że artykuły na niej umieszczane promują „wyłącznie antyrosyjską wersję wydarzeń”. Przyszłość Wikipedii w Rosji wisi na włosku, jednak na razie ta międzynarodowa encyklopedia online jest jeszcze tam dostępna. 

Cudowna Wikipedia?

Wikipedia jest jednym z cudów naszych czasów. To niesamowite, jak szybko i jak bardzo rozrosła się ta strona. Gdy w 2021 r. świętowano 20. rocznicę jej powstania, zawierała ona ponad 55 milionów artykułów w więcej niż 300 językach. To nie tylko ogromny zbiór treści, lecz także (według rankingu Alexa Rank) jedna z najczęściej odwiedzanych stron internetowych na świecie. Linki do Wikipedii regularnie pojawiają się w czołówce najczęściej wybieranych wyników wyszukiwania w Google – i to niezależnie od tematu. Najciekawsze jest jednak to, że Wikipedia zawdzięcza swoje wpisy w większości milionom „wolontariuszy” z całego świata, którzy edytują i dodają je tam za darmo.

Mimo, że Wikipedia jest największą encyklopedią internetową na świecie, nie wiadomo, jak często jej treść podlega manipulacji. Niektórzy uznają ją za jedną z najbardziej odpornych na dezinformację platform. Jest to bardzo prawdopodobne, bo Wikipedia ma bardzo sztywne zasady konfiguracji i twardą politykę redakcyjną, czym znacząco różni się od Facebooka, YouTube’a, Twittera czy TikToka.

Walki redaktorskie

Oczywiście fakt, że wiele osób może konfigurować Wikipedię, ma też swoje wady. Brak odgórnego kierownictwa prowadzi do tzw. „walk redaktorskich”. Oznacza to ciągłe usuwanie wpisów, które są niezgodne ze zdaniem pojedynczych osób i uzupełnianie treści tym, co przez inne jest uważane za słuszne. „Walki redaktorskie” często rozpoczynają się między działającymi w dobrej wierze edytorami, którzy czasem za bardzo emocjonalnie podchodzą do niektórych tematów. Na Wikipedii jest nawet strona zawierająca „lamest edit wars” (najbardziej absurdalne walki redaktorskie). 

Jednak nie wszystkie wpisy powstają w dobrej wierze. Niedawnym przykładem nadużycia na tej platformie jest infiltracja chińskiej wersji Wikipedii, którą Wikimedia Foundation sprawdzała przez prawie rok. Nie bez powodu ukuto też pojęcie „zemsty redaktorskiej”. Oznacza ono dodawanie do istniejących artykułów fałszywych, stronniczych lub zniesławiających treści. Pojawiają się one przede wszystkim w biografiach żyjących jeszcze ludzi. 

Prokremlowskie źródła

Aby lepiej zrozumieć podatność Wikipedii na zarówno nieświadomą jak i umyślną dezinformację, przeprowadziliśmy w zeszłym roku (autorzy oryginalnego artykułu: zespół EUvsDisinfo – przyp. Pravda) badanie pilotażowe czterech znanych prokremlowskich źródeł dezinformacji: SouthFront, NewsFront, InfoRos i Strategic Culture Foundation. Wszystkie te strony są powiązane z rosyjskimi służbami wywiadowczymi i zostały usankcjonowane przez amerykański Departament Skarbu za próby ingerencji w wybory w USA w 2020 r.

Przed podaniem wyników badań, należy dodać kilka słów o ich metodologii. Sondaż polegał na odpowiedzeniu na trzy pytania:

1. Jak korzystanie z takich źródeł dezinformacji może nam zaszkodzić?
2. Czy rozprzestrzenianie dezinformacji w taki sposób jest umyślne, czy to tylko niedopatrzenie?
3. Jak można ograniczyć wpływ rozprzestrzenianych w taki sposób dezinformacji?

Na początku zlokalizowaliśmy i zebraliśmy jak najwięcej artykułów Wikipedii odwołujących się do powyższych domen, używszy do tego opcji wyszukiwania Wikipedii, a także wyszukiwarek takich jak Google, Bing i Seznam, oraz baz danych backlinków (Semrush, BuzzSumo). Następnie zebraliśmy i przetworzyliśmy historię zmian wszystkich tych artykułów i zidentyfikowaliśmy zmiany, w ramach których dodano lub usunięto zawarte tam odniesienia. Na koniec ponownie przetworzyliśmy dane w celu dodania zagregowanych informacji (np. aktualnej liczby odniesień dla każdego artykułu i docelowego adresu URL).

Wyniki badania

Wskutek przeanalizowania treści dziesiątek tysięcy poprawek wstępnie zidentyfikowanych artykułów okazało się, że pod koniec 2021 r. cztery rosyjskie strony rozpowszechniające dezinformację zostały wykorzystywane jako punkty odniesienia do około 625-690 artykułów. Większość autorów tekstów odnosiła się do southfront.org (57%) albo do news-front.info (27%).

Wspomniane artykuły dotyczyły głównie konfliktów na Bliskim Wschodzie. Zawierały one często słowa takie jak „Syria/syryjski”, „ofensywa”, „wojna (domowa)”, a także „rosyjska” lub „interwencja”. Większość artykułów odwołujących się do propagandowych stron pojawiła się w pięciu wersjach językowych Wikipedii: rosyjskiej (136 artykułów), arabskiej (70), hiszpańskiej (52), portugalskiej (45) i wietnamskiej (32). W rosyjskiej wersji językowej news-front.info stanowiło najczęściej cytowane źródło.

Francuska i angielska wersja językowa Wikipedii przez pewien moment również zawierały dużą ilość artykułów odwołujących się do usankcjonowanych stron internetowych. W grudniu 2019 r. przyjęto jednak wniosek o „zdeprecjonowanie witryn rozprzestrzeniających fake newsy/dezinformację”, a southfront.org oraz news-front.info, zostały zakazane. Dzięki temu większość danych zaczerpniętych z tych stron została usunięta z angielskojęzycznej Wikipedii.

Warto tu zwrócić uwagę zarówno na indywidualny jak i społecznościowy aspekt Wikipedii: zmiany zaczął wprowadzać jeden redaktor, pozostali, ci bardziej doświadczeni i z poszerzonymi prawami edycji, postanowili mu pomóc. Wpisy mogły być dodatkowo komentowane przez każdego użytkownika i w ten sposób usunięto wiele mylących informacji i odniesień. Redaktorzy innych wersji językowych encyklopedii również mogli podjąć podobne działania.

Potencjalny wpływ

Artykuły z zebranej przez nas bazy danych były odwiedzane około 88 000 razy dziennie. Osiemnaście z nich wyświetlało się ponad 1000 razy dziennie, a pięć nadal zawiera odniesienia do prokremlowskich stron internetowych. Najczęściej wyświetlany artykuł z tej bazy, czyli Iran na angielskiej Wikipedii, ma ponad 11 000 odsłon dziennie.

Te liczby same w sobie nie mówią wiele. Jedno z odniesień zawartych w artykule o Iranie to komunikat prasowy Szanghajskiej Organizacji Współpracy ponownie opublikowany przez strategic-culture.org. Chociaż źródło to jest mało obiektywne, jest to ważne odniesienie do podanych informacji. Potrzebna byłaby dokładna analiza każdego odniesienia, by ocenić, ile straciły one na rzeczowości.

Ten przykład dobrze ilustruje częsty problem ze źródłami dezinformacji. Czasem są one sponsorowane przez państwo tak jak rosyjskie RT (wcześniej: Russia Today) i Sputnik, które często publikują rzeczywiste relacje z wydarzeń na świecie po to, by tam, gdzie jest im to na rękę, dodać zmanipulowany materiał. Fasada bezstronności i rzeczowości staje się więc przykrywką dla machinacji i fałszu.

Dochodzimy do punktu, w którym warto rozważyć możliwe szkodzenie reputacji Wikipedii, przez zezwalanie na odniesienia do podejrzanych i niepewnych źródeł. Niezawodność jest najważniejszym celem Wikipedii. Każdy może nanieść własne poprawki i dodawać wpisy, więc zarówno jej wiarygodność, jak i neutralność są kwestionowane, a ta pierwsza dodatkowo porównywana do tradycyjnych encyklopedii.

Większość wersji językowych Wikipedii używa angielskiej wersji jako „wiarygodnego źródła”, które dostarcza redaktorom praktycznych wskazówek. Nie ma w nich jednak mowy o źródłach dezinformacji – zamiast tego używa się terminu „sponsorowane przez państwo serwisy dezinformacyjne”. Niektóre źródła są na czarnej liście i nie można ich używać jako odniesień. Czarna lista jest zazwyczaj zarezerwowana dla witryn, które redaktorzy uznają za nadmiernie wykorzystywane. Mowa tu na przykład o stronach sponsorowanych przez państwo, które rozpowszechniają fake newsy i są znane z wpływów farm trolli. Czarna lista nie obowiązuje jednak wszystkich wersji językowych. Według Wikipedii w niektórych wersjach językowych można cytować i dodawać do bibliografii strony z czarnej listy.

Niepełny wykaz źródeł, których wiarygodność i wykorzystanie w Wikipedii są często kwestionowane. W końcu zarówno Sputnik, jak i RT są uznane za niewiarygodne źródła. Omawiany wykaz nie zawiera jednak pochodnych tych stron takich jak na przykład SNA, które jest niemiecką wersją Sputnika. Co więcej, Southfront.org i news-front.info są wyróżnionymi „sponsorowanymi przez państwo serwisami dezinformacyjnymi” – brakuje ich jednak na najważniejszym wykazie na stronie głównej.

Tak można, czy to jednak nieczysta gra?

Na podstawie danych, które udało nam się zebrać, nie ma żadnych podstaw, by sądzić, że wykorzystanie tych odniesień było wynikiem umyślnej manipulacji danymi. Nie zauważyliśmy żadnych podejrzanych schematów w czasie dodawania informacji i odniesień.

Mimo tego, sama obecność źródeł dezinformacji stanowi zagrożenie dla reputacji Wikipedii i wiarygodności jej usług. Ponadto użycie odniesień, które mogą być mylące, dwuznaczne albo po prostu fałszywe – i to nawet w dobrej wierze – może mieć długotrwałe konsekwencje. Wiele ludzi czerpie informacje z artykułów Wikipedii, więc fake news podany w takim tekście może być często powielany przez użytkowników. W końcu gdy wiele artykułów odnosi się do jednego źródła, często jest ono bezkrytycznie uważane za wiarygodne.

Jak zmniejszyć podatność Wikipedii na manipulacje?

Wśród twórców angielskojęzycznej wersji Wikipedii panuje niepisana zasada, że sponsorowane przez państwo strony dezinformacyjne nie są uważane za rzetelne źródła, bez względu na to, czy dany artykuł jest zgodny z prawdą i faktami, czy nie. Wytyczne mogłyby być jednak jaśniejsze, a wykazy zakazanych źródeł dezinformacji ujednolicone. Można tylko gdybać, czy inne wersje językowe pójdą w ślady angielskiej Wikipedii, jednak dobrze byłoby wprowadzić tam podobne praktyki.

Najprawdopodobniej problem nie ogranicza się tylko do tych czterech propagandowych stron internetowych. Wykorzystaliśmy je jedynie jako przykład dobrze znanych i oficjalnie uznawanych źródeł dezinformacji, przeciwko którym podjęto już konkretne działania. Badania te mogą służyć, jako dobre studium różnych zachowań, reakcji i społecznego aspektu współedycji Wikipedii. Zgodnie z naszą misją zamierzamy zbadać więcej przypadków i skutków manipulacji informacji na pozostałych stronach internetowych.

Artykuł przetłumaczono z euvsdisinfo.eu za zgodą autorów.