Reportaż Superwizjer TVN-u pt. ?Kłamstwo vatowskie? wywołał gorącą debatę w internecie. Owoc pracy dziennikarzy krytycznie skomentował Premier, Prokuratura Krajowa i Ministerstwo Finansów. Temat wyłudzeń VAT jest przedmiotem dyskusji od długiego czasu, lecz to nowe informacje przedstawione w reportażu zachęciły nas, aby przybliżyć go Wam w tym artykule.
?Kłamstwo vatowskie? ? Superwizjer
Reportaż przedstawia historie trzech osób ? tzw. słupów, wobec których prowadzono postępowania dotyczące oszustw vatowskich. Materiał stara się ujawnić nieefektywność w odzyskiwaniu mienia Skarbu Państwa utraconego w wyniku wyłudzeń VAT. Przytoczone zostały dane liczbowe, które rzekomo pochodzą z Ministerstwa Finansów:
W latach 2018-2019 Skarb Państwa, według Ministerstwa Finansów, na oszustwach vatowskich stracił prawie 17 mld złotych, a odzyskał zaledwie 150 mln. To mniej niż 1% kwoty. Z kolei Prokuratura Krajowa nie potrafi podać dokładnych danych na temat strat. Podaje tylko dane dotyczące wszystkich przestępstw gospodarczych. Wynika z nich, że Skarb Państwa stracił w latach 2017-2019 ponad 36 mld złotych, a na poczet kar zabezpieczono mienie warte ponad 6 mld złotych. Ile odzyskano, Prokuratura nie podaje.
Superwizjer, ?Kłamstwo vatowskie?
Nie znaleźliśmy ogólnodostępnych źródeł, które zawierałyby szacowania Ministerstwa Finansów dotyczące tych kwot, ale wysłaliśmy zapytania o nie do Ministerstwa Finansów i TVN.
Jedyne dostępne dane mówiące o stratach Skarbu Państwa w wyniku przestępstw gospodarczych znajdujemy w odpowiedzi prokuratury na materiał Superwizjera. Wspomniano w niej o powstałej w wyniku przestępstw gospodarczych łącznej kwocie uszczupleń lub narażenia na uszczuplenie objętej zarzutami. Według Prokuratury w latach 2017-2019 wyniosła ona prawie 54 mld zł.
W innym komunikacie Prokuratura Krajowa podaje, że w latach 2017-2019 wartość zabezpieczonego mienia wynosiła prawie 6,4 mld. Warto zaznaczyć, że nie całą wartość objęto aktami oskarżenia ? zgodnie z danymi ze sprawozdań Prokuratury (formularze PK-P1K) wyniosła ona w tym okresie 2,6 mld. Część spraw nieskierowanych do sądu mogła być prowadzona dalej, aby potencjalnie zostać objęta aktami oskarżenia w następnych latach. Informacje o wielkości kwot przekazanych do budżetu państwa nie są nigdzie ujęte.
Przestępczość vatowska a luka VAT
Problem przestępczości vatowskiej albo nie jest dobrze udokumentowany, albo organy państwowe nie dzielą się pełnymi informacjami, które go dotyczą. Oświadczenia rządu zdają się skupiać na danych statystycznych dotyczących luki VAT, która jest luźno związana z przestępczością vatowską.
Na lukę VAT poza poważnymi przestępstwami vatowskimi składają się również drobne złamania lub nadużycia przepisów. Może to być przykładowo niewystawienie paragonu przy zakupach na bazarze albo wzięcie faktury na coś, za co nie powinniśmy odliczyć VAT. Struktura luki VAT nie jest dobrze znana i nie wiadomo, na które z tych elementów wpłynęły działania państwa i w jakim stopniu.
Ponieważ luka VAT dotyczy wydarzeń ukrytych przed organami państwowymi, to określenie jej wielkości może nastąpić jedynie poprzez oszacowanie. Polega ono na porównaniu wpływów z tytułu VAT i teoretycznych wpływów, które Państwo powinno uzyskać. Istnieją różne metody ich wyznaczania, jednak tego typu oszacowania mogą odbiegać od rzeczywistości. Objawia się to m.in. w różnicach między wartościami podawanymi przez różne, a nawet te same podmioty publiczne. Zauważył to Sławomir Dudek na Twitterze:
Szacunki odnośnie luki VAT w Polsce są prowadzone różnymi metodami przez Komisję Europejską i Ministerstwo Finansów ? stąd wynikają rozbieżności. Należy pamiętać o ostrożności w interpretacji takich wskaźników, ponieważ nie jesteśmy w stanie dokładnie określić, o ile różnią się one od rzeczywistych wartości.
Dlaczego luka VAT maleje?
Obecny rząd prowadzi narrację, jakoby środki na wprowadzone przez rządy PiS programy socjalne pochodziły nie z pieniędzy podatnika, lecz z wygranej z mafiami vatowskimi. Z jednej strony niska efektywność organów ścigania przeczy temu stwierdzeniu, a z drugiej malejąca luka VAT może je potwierdzać. Jak już pisaliśmy, na lukę VAT nie składają się jedynie działania mafii vatowskich. Stąd też pytanie: które czynniki wpływające na lukę VAT mogły ulec zmianie podczas rządów PiS?
Po pierwsze, możemy mieć do czynienia ze zniechęceniem przestępców do czerpania zysków z wyłudzeń podatku od towarów i usług. Nowe rozwiązania prawne, które wchodziły w życie od 2015 rok, utrudniały bezkarne wyłudzenia VAT. Ograniczyły też czas funkcjonowania karuzel VAT i czerpane z nich zyski.
Po drugie, rozwiązania te zmniejszyły liczbę drobnych nieprawidłowości w rozliczaniu podatku VAT między (z reguły) uczciwymi podatnikami. Dobra koniunktura gospodarcza uczyniła małe oszustwa podatkowe mniej atrakcyjnymi ? przedsiębiorcy nie musieli oszukiwać, aby osiągnąć zadowalający i legalny zysk.
Niebagatelne znaczenie dla zwiększenia dochodów z VAT mają programy socjalne. Większe wpływy z VAT powodują zmniejszenie udziału luki VAT w kwocie, którą z VAT powinno uzyskać państwo. Ponieważ podatek VAT obciąża konsumpcję, to programy społeczne, które bezpośrednio wspierają finansowo konsumenta, zwiększają wpływy z podatku VAT. Zwiększając konsumpcję, zwiększa się wpływy z VAT.
Na czym polega karuzela VAT?
Jednym z najpoważniejszych wyłudzeń podatku VAT jest tzw. obrót karuzelowy, który może przysporzyć przestępcom wielomilionowych korzyści. Tłumaczymy krótko, na czym on polega. Obrót karuzelowy opiera swoje działanie na istnieniu zerowej stawki VAT przy transakcjach między podmiotami z różnych krajów członkowskich UE. Karuzele VAT można opisać w kilku krokach:
- Firma A zarejestrowana w Polsce sprzedaje towar Firmie B i zwiększa swój należny do zapłacenia VAT.
- Firma B sprzedaje otrzymany towar Firmie C z innego kraju UE, nie płacąc podatku VAT ze względu na zerową stawkę. Jednocześnie może otrzymać zwrot podatku zapłaconego przez Firmę A.
- Firma C odsprzedaje towar Firmie A. W tym przypadku podatek VAT również nie będzie zapłacony.
- Firma A musi zapłacić podatek VAT, Firma B może liczyć na jego zwrot, a towar znajduje się w firmie wyjściowej ? może on ponownie ruszyć w obieg.
- Firma A upada i nie płaci podatku VAT, mimo to Firma B otrzymuje zwrot. Oszuści osiągają zyski w wyniku zwrotów otrzymanych przez Firmę B.
W karuzeli VAT, między firmą A i B pojawiają się czasem inne firmy, które opóźniają i utrudniają wykrycie oszustów. Mogą to być nawet uczciwi i nieświadomi podatnicy, którzy po zniknięciu oszustów z rynku narażeni są na pociągnięcie do odpowiedzialności.
Państwa UE starają się zapobiegać karuzelom VAT. W tym celu w Polsce wprowadzono różne rozwiązania prawne.
Rozwiązania przeciwdziałające luce VAT
Solidarna odpowiedzialność
Jednym z rozwiązań jest tzw. solidarna odpowiedzialność dotycząca obrotów niektórymi towarami. Zobowiązuje ona przedsiębiorcę do uregulowania podatku, którego nie uiścił jego kontrahent należący do karuzeli VAT. Z solidarnej odpowiedzialności są wyłączone transakcje, w których sprzedający wpłacił ?kaucję gwarancyjną? i tym samym uzyskał status ,,podmiotu zaufanego??. W rzeczywistości zyski z karuzel vatowskich często przekraczają wysokość tej kaucji, a w niektórych przypadkach oszuści mogą nawet odzyskać kaucję. Dzieje się tak, gdy organy państwowe nie zdążą wszcząć postępowań kontrolnych wobec dostaw objętych kaucją gwarancyjną. Rozwiązanie to w polskiej legislacji jest obecne od 2013 roku, a pula towarów objęta solidarną odpowiedzialnością rozszerzała się na przestrzeni kolejnych lat.
Jednolity Plik Kontrolny
Przed rokiem 2016 analiza danych podatników była trudna i pracochłonna, ponieważ odbywała się w formie papierowej. W latach 2016-2018 rozpoczęto tworzenie baz danych Ministerstwa Finansów, wykorzystując Jednolity Plik Kontrolny, czyli ustandaryzowaną, elektroniczną formę raportowania o dokonanych transakcjach gospodarczych. Stopniowo poszerzała się lista rodzajów podmiotów gospodarczych zobowiązanych do comiesięcznego składania JPK.
Korekty deklaracji VAT
W latach 2016 i 2017 wprowadzono rozwiązania skłaniające do samodzielnego korygowania deklaracji VAT pod groźbą wyższej lub dodatkowej kary pieniężnej. Firmy, które same naprawiają swoje błędy, mogą liczyć na obniżenie karnych odsetek i uniknięcie pieniężnych sankcji.
Konfiskata rozszerzona
W 2017 wprowadzono tzw. konfiskatę rozszerzoną, ułatwiającą zabezpieczenie mienia pochodzącego z karuzel VAT. W niektórych przypadkach sprawca oszustw podatkowych musi dowieść, że jego majątek nabyty przez ostatnie 5 lat był zdobyty legalnie. Przepis pozwala również na zajęcie majątków osób trzecich, którym sprawca przekazał mienie po cenach niższych niż rynkowe.
Sankcje karne
W 2017 roku rozszerzono sankcje za udział w karuzeli VAT, w tym o karę sięgającą do 25 lat więzienia.
Split payment
Od 2019 roku dla towarów i usług wrażliwych obowiązuje obowiązkowy mechanizm podzielonej płatności (split payment) zastępujący odwrócone obciążenie VATem. Zakłada on przelewanie przez kupującego należnej kwoty w części na zwykły rachunek sprzedawcy, a w części na subkonto VAT. Przy użyciu tego subkonta przedsiębiorca rozlicza się później z podatku VAT. Mechanizm przewiduje korzyści zarówno dla sprzedającego, jak i kupującego.
Wpływy z ograniczenia luki VAT a programy socjalne
Według danych podanych przez Mateusza Morawieckiego w odpowiedzi na materiał Superwizjera luka VAT między rokiem 2015 a 2019 zmalała o ok. 14 mld zł. Rząd PiS z kolei ocenia koszt tzw. ?Piątki Kaczyńskiego? na 30-40 mld złotych w skali roku. Nawet jeśli całość z 14 miliardów pochodzi z ograniczenia zysków oszustów vatowskich, to kwota ta nie pokrywa nawet w połowie planowanych wydatków na programy PiSu, które reklamował jako finansowane z pieniędzy zabranych oszustom vatowskim.
